Ημερίδα Προστασίας Φυσικού και Πολιτιστικού περιβάλλοντος

Απομαγνητοφωνημένη ομιλία του κ. Μιχαήλ Δεκλερή από την ημερίδα που διοργάνωσε τον Ιούνιο του 2000 ο Σύλλογός μας στο ξενοδοχείο ΖΑΙΡΑ στη Σκάλα Λουτρών με θέμα «Προστασία φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος»

Ο κ. Μιχαήλ Δεκλερής σπούδασε νομικά και κοινωνικές επιστήμες στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Λονδίνου και Yale των Η.Π.Α. Υπότροφος και διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Yale.

Μέλος του Συμβουλίου της Επικρατείας από το 1958 έως το 1999 και Αντιπρόεδρος και Πρόεδρος του Ε Τμήματος κατά τη δεκαετία 1990-1999, οπότε το Δικαστήριο αυτό διεμόρφωσε την πρωτοποριακή και πλούσια νομολογία του για την Προστασία του Περιβάλλοντος και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη.

Ασχολήθηκε επί πολλά χρόνια με την επιστήμη των συστημάτων μεγάλης κλίμακος και δίδαξε σε Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της ημεδαπής και αλλοδαπής. Ίδρυσε την Ελληνική Ομάδα Συστημάτων και την Ευρωπαϊκή Ένωση Συστημάτων με έδρα το Παρίσι. Διετέλεσε επί πολλά έτη Καθηγητής της Δημοσίας Πολιτικής στην Εθνική Σχολή Δημοσίας Διοικήσεως. Δίδαξε επίσης τα περιβαλλοντικά συστήματα στην Πολυτεχνική Σχολή του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, όπου και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ για την προσφορά του στη Συστημική και Περιβαλλοντική Επιστήμη.

Τιμήθηκε με βραβεία και διακρίσεις, μεταξύ των οποίων και το Χρυσό Μετάλλιο του Πανεπιστημίου Κρήτης, για το εθνικό έργο του στην προστασία του Περιβάλλοντος. Ίδρυσε (1999) το Επιμελητήριο Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητος, του οποίου είναι Πρόεδρος.

Εξετέλεσε σημαντικές κρατικές αποστολές ως εμπειρογνώμων στο Κυπριακό, στη Διεθνή Διάσκεψη του Ρίο για το Περιβάλλον και στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, Σύμβαση Schengen). Ως Πρόεδρος του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητος συμμετέσχε στην Διεθνή Διάσκεψη της Κόστα Ρίκα (2002), στο Παγκόσμιο Συμπόσιο Ανωτάτων Δικαστών για το Περιβάλλον στο Γιοχάνεσμπουργκ (2002) και στη Συμβουλευτική Επιτροπή Ανωτάτων Δικαστικών της UNEP στο Ναϊρόμπι (2003). Έγραψε βιβλία και άρθρα, μεταξύ των οποίων: The Process of Reaction to Crisis Situations, Εξέλιξη και Εξαναγκασμός στο Σύγχρονο Κράτος, Συστημική Θεωρία, Διοίκηση Συστημάτων, Handbook of Systems Science, Towards Expert Government, Δίκαιο Βιωσίμου Αναπτύξεως κ.ά.

Ομιλία

Σεβασμιότατε, αγαπητοί εκπρόσωποι των τοπικών αρχών, εκλεκτοί προσκεκλημένοι της αποψινής εκδηλώσεως. Κατ’ αρχάς επιθυμώ να ευχαριστήσω τον κύριο Παπαχρυσό και τα μέλη του Δ.Σ. του εξωραϊστικού συλλόγου «Το Δελφίνι», που οργάνωσαν αυτή την εκδήλωση και να εκφράσω επίσης και τη χαρά μου που είμαι στο νησί σας, που δεν θα είναι υπερβολή να πω ότι διακρίνεται για το ότι έχει διαφυλάξει, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο νησί που έχω επισκεφθεί, το φυσικό του περιβάλλον. Τις δύο ημέρες που είμαι εδώ αισθάνθηκα μία βαθιά ικανοποίηση, διαπιστώνοντας ότι διασώζεται ακόμα αυτό που αποτελεί τον αληθινό πλούτο της Ελλάδας. Δηλαδή το ασύγκριτο περιβάλλον. Πρέπει να έχετε επίγνωση ότι δεν έχετε υποστεί ακόμα την επιδρομή της αγρίας αναπτύξεως, δεν έχει επισκεφτεί ακόμα το νησί σας και έτσι βρίσκεται σε μια πλεονεκτική θέση, θα έλεγα, έναντι πολλών -για να μην πω έναντι όλων -των άλλων εδαφών. Η Μυτιλήνη διατηρεί αυτή την ομορφιά που την κατέστησε συνώνυμη όχι μόνον αυτής της πολύ ωραίας φύσεως αλλά και της τέχνης με την οποίαν έχει συνδεθεί. Ουδέποτε λησμόνησα ότι στη Μυτιλήνη έφθασε τραγουδώντας το κεφάλι του Ορφέα και η λύρα του, και έτσι διατηρώ την ελπίδα ότι η Μυτιλήνη θα διαφύγει αυτό που υπέστησαν άλλα νησιά εξ ίσου αγαπημένα σε μένα. Νησιά τα οποία καταστράφηκαν από την επιδρομή της αγρίας αναπτύξεως και των συμφερόντων που συνδέονται μ’ αυτήν. Βλέποντας τώρα στη Μυτιλήνη να γίνεται λόγος για την προστασία του περιβάλλοντος και μάλιστα να υπάρχουν και τόσο αποτελεσματικοί σύλλογοι όπως αυτός που εκπροσωπεί ο κ. Παπαχρυσός δίπλα μου αντιλαμβάνομαι ότι ο λόγος προστασίας του περιβάλλοντος εγένετο τελικά δεκτός στην Ελλάδα όταν διεθνώς ήταν πια παρωχημένος.

Θα σας φανεί περίεργο ότι πολλοί ομιλούν στην Ελλάδα, αλλά λίγοι γνωρίζουν ότι τώρα πια δεν μιλούμε τόσο για περιβάλλον. Και δεν μιλούμε για περιβάλλον όχι γιατί το ξεχάσαμε ή αποφασίσαμε να το εγκαταλείψουμε, αλλά τώρα το περιβάλλον δεν έχει κανέναν εχθρό. Κανείς δεν τολμά να βγει έξω και να πει «αυτά που κάνετε δεν χρειάζονται». Ακόμα και οι σκληρότεροι εχθροί του, αυτοί που λένε…και αυτοί έχουν «μαζευτεί». Και γιατί έχουν μαζευτεί; Όχι διότι έγιναν περιβαλλοντολόγοι, αλλά γιατί η ταχύτατη εξέλιξη της παγκόσμιας περιβαλλοντικής κρίσης τούς έχει φοβίσει τόσο πολύ- κυρίως τα ακραία καιρικά φαινόμενα που εσάρωσαν την Ευρώπη φέτος -τους έχει φοβίσει τόσο πολύ, ώστε και την τελευταία στιγμή, σαν τις μετανοούσες αμαρτωλές, επιστρέφουν για να διαφυλάξουνε αυτό που έχουμε. Αλλά δεν έχουν μείνει πολλά πράγματα για να διαφυλάξουμε. Έλεγα στον πρόεδρό σας ότι δεν έχει έννοια να κοιτάει η Ελλάς τι κάνει η Γερμανία ή η Ολλανδία. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν φύση. Δεν υπάρχει φύση πια εκεί. Υπάρχουν μόνο τεχνητά οικοσυστήματα. Φύση έχει η Ελλάς. Φύση είναι αυτό που βλέπουμε εμείς εδώ στη Μυτιλήνη. Λοιπόν αυτό το φυσικό κεφάλαιο κανείς πλέον δεν αμφισβητεί ότι πρέπει να διατηρηθεί. Λίγοι λοιπόν γνωρίζουν σήμερα ότι το να μιλάμε για το φυσικό περιβάλλον δεν σημαίνει ότι το προστατεύουμε αποτελεσματικά, γιατί η αληθινή προστασία του περιβάλλοντος έχει ενσωματωθεί πλέον σ’ αυτό που αποκαλούμε βιώσιμη ανάπτυξη και αυτό κυρίως ήρθα να σας πω εδώ. Σήμερα είμαστε μέσα στα πράγματα και υπερασπίζουμε το περιβάλλον, όταν λέμε ότι προστατεύω το περιβάλλον, αλλά (και) όταν λέμε ότι κάνω βιώσιμη ανάπτυξη, έχω βιώσιμη συμπεριφορά, κάτι δηλαδή που μπορεί να ζήσει. Γιατί συνέβη αυτό θα σας το εξηγήσω αμέσως. Επομένως το θέμα μετατίθεται τι είναι βιώσιμη συμπεριφορά.

Βιώσιμη είναι ένας ελληνικός όρος αντίστοιχος του αγγλικού sustainable, κάτι δηλαδή που μπορεί να διαρκέσει, κάτι που δεν θα είναι ένα πυροτέχνημα που καταυγάζει για λίγο στον ορίζοντα και μετά σβήνει- διότι πράγματι, όπως θα πούμε παρακάτω, αυτό που αποκαλείται ανάπτυξη ήταν ένα πυροτέχνημα, το οποίο ξαφνικά τις τελευταίες δεκαετίες διαπιστώσαμε ότι άρχισε να σβήνει και αφήνει πίσω του τέφρα. Λοιπόν τι είναι βιώσιμη ανάπτυξη και τι είναι βιώσιμη συμπεριφορά: Ελάχιστοι, ακόμα και στην Ευρώπη, έχουν κατανοήσει περί τίνος ακριβώς πρόκειται και αυτοί που έχουν κατανοήσει δεν ξέρουν και τη μέθοδο να πουν πώς κάνουμε βιώσιμη και είναι βέβαια παράδοξο ότι η Ελλάς- στην οποία συνεχίζεται ακόμα αμείωτη η άγρια ανάπτυξη - είναι εκείνη που έχει να επιδείξει σ’ όλον τον κόσμο την μεγαλύτερη προσφορά προς την βιώσιμη ανάπτυξη που είναι η νομολογία του Ε! Τμήματος του Σ.τ.Ε. Σας ανέφερε ο κ. Παπαχρυσός προ ολίγου κάτι για το οποίο σεμνύνομαι εγώ. Η νομολογία του Ε! Τμήματος η οποία περιλαμβάνεται σε επίσημη έκδοση της Κομισιόν θα μπει στο Ίντερνετ και θα τεθεί σ’ όλον τον κόσμο ως υπόδειγμα αποφάσεων για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Λοιπόν εμείς οι Έλληνες συνεισφέρουμε, όπως θα δούμε στο λόγο, όπως συνεισφέραμε πάντοτε, έστω και αν έχουμε λίγα πράγματα να επιδείξουμε στην πράξη, διότι έχουμε την πρωτοπορία στον κόσμο για τη βιώσιμη (ανάπτυξη) στη θεωρία και στις αποφάσεις- δεν σημαίνει ότι την έχουμε στην πράξη. Εκεί υστερούμε σημαντικά. Επομένως, με τη λογική που σας είπα, η προστασία του περιβάλλοντος σήμερα πια έχει απορροφηθεί στην έννοια της βιωσιμότητος. Το σπουδαίο πράγμα είναι να ξέρουμε τι είναι βιώσιμο. Βιώσιμη πολιτική πρέπει να κάνει το κράτος, βιώσιμη συμπεριφορά πρέπει να επιδεικνύουν οι πολίτες, βιώσιμο κράτος και όλα πρέπει να είναι βιώσιμα, βιώσιμη η γεωργία, βιώσιμη η βιομηχανία, βιώσιμες οι τέχνες, βιώσιμο το εμπόριο, βιώσιμες οι τράπεζες. Άρα το ερώτημα είναι τι είναι βιώσιμη, τι είναι βιωσιμότητα.

Πρέπει να σας πω ότι ακριβώς αυτός ο όρος μάς δείχνει και το αληθινό μέγεθος του προβλήματος του περιβάλλοντος. Για το περιβάλλον δεν ενδιαφερόμεθα, όπως νομίζουν μερικοί, ως νεορομαντικοί που θέλουνε να στήσουνε μια φυσιολατρία. Αυτό είναι μια πολύ επιπόλαια εκδοχή του πράγματος. Απ’ ό,τι θα σας πω θα αντιληφθείτε ότι το περιβάλλον συγχωνευμένο μέσα στη βιωσιμότητα είναι θέμα ζωής ή θανάτου σήμερα. Όταν μιλούμε λοιπόν για τη βιώσιμη κοινωνία, μιλούμε για το κοινωνικό όραμα του μέλλοντος. Το όραμα του 21ου αιώνος είναι ότι ή θα φθάσει η ανθρωπότητα στη βιώσιμη κοινωνία ή θα πεθάνει, θα εξαφανιστεί. Έτσι λοιπόν η βιώσιμη κοινωνία αντικαθιστά το πρόσφατο όραμα της κοινωνίας της αφθονίας που επαγγέλλεται η Δύσις. Η Δύσις σαγηνευμένη από τον πλούτο και την δύναμη, είχε υποσχεθεί μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο ότι θα ζήσουμε σε μια κοινωνία της αφθονίας. Αυτό φαντάζομαι πλέον είναι γνωστό σε όλους, αλλά βέβαια γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι ήταν εντελώς αυθαίρετη η υπόσχεση, ανυπόστατη, και αντί αφθονία είχαμε την οικολογική κρίση. Διαδέχεται λοιπόν αυτό το όραμα και πριν απ’ αυτό διαδέχεται το όραμα ο 19ος αιώνας. Ο 19ος αιώνας νόμιζε ότι θα λύσει τα προβλήματά του, εάν κάνει τον σοσιαλισμό και αυτό αποδείχτηκε ότι δεν ήταν βάσιμη προσδοκία. Σήμερα λοιπόν στηρίζουμε όλες τις ελπίδες μας στην προσπάθεια να οικοδομήσουμε μία βιώσιμη κοινωνία. Είναι επομένως, θα έλεγα, ένα όραμα που διαδέχεται που συμπίπτει με αυτό που αποκαλούμε μεταμοντέρνα εποχή ή μετακαπιταλιστική περίοδο. Είναι μια εποχή από την οποία θα καταβληθεί μια προσπάθεια να εξισορροπηθούν οι αξίες του ανθρώπου και η ανάπτυξη του έργου του στη γη επάνω. Κατ’ ουσία πρόκειται περί χρεοκοπίας του Δυτικού προτύπου του πολιτισμού και δικαιώσεως των ελληνικών αξιών. Αλλά ας τα πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Η προσδοκία της βιώσιμης ανάπτυξης συνιστά μια πολλή μεγάλη πολιτισμική αλλαγή στον κόσμο, είναι διορθωτική κίνηση του πολιτισμού, δεν είναι υπόθεση που γίνεται σε ένα, δύο, τρία χρόνια. Έχουμε μπει από τη διάσκεψη του Ρίο το 1992 σε μία νέα περίοδο της ανθρωπότητας, κατά την οποία θα αλλάξουν τα βάθρα του πολιτισμού. Μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο η ιδέα που αναπτύχθηκε στη Δύση ήταν η ιδέα της μεγεθύνσεως της αναπτύξεως. Θα μας πείτε, πάντοτε οι άνθρωποι δεν εφρόντιζαν να συγκεντρώσουν πλούτο; Σ’ αυτό είναι αλήθεια ότι απέβλεπαν πολλές κοινωνίες, όχι η ελληνική. Θα πρέπει να έχουμε επίγνωση της ιδιαιτερότητας και της διαρκείας του ελληνικού πολιτισμού. Ο ελληνικός πολιτισμός στήριξε όλη του την υπόσταση σε ένα δίδυμο αξιών που είναι παιδεία και δικαιοσύνη. Πίστη σε ένα ανώτερο ηθικά κόσμο που συνέχισε μετά η ορθοδοξία. Η Δύση όμως, από τη Ρώμη (η οποία) διδάχτηκε μεν από τους Έλληνες, αλλά ήταν ανίκανη ως νέο έθνος να ενστερνισθεί τις αξίες αυτές, στη θέση παιδείας και δικαιοσύνης έβαλε τον πλούτο και την δύναμη. Ο πλούτος και η δύναμη σταδιοδρόμησαν άριστα στη Δυτική κοινωνία. Το καινούριο όμως είναι ότι μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο δεν πίστευαν όπως πριν ότι ο πλούτος και η δύναμη είναι εκεί και αλλάζει χέρια ανάλογα με την καλή ή κακή διαχείριση, αλλά επινόησαν μια παρανοϊκή ιδέα ότι μπορείς με την συστηματική εφαρμογή της επιστήμης και της τεχνολογίας να βγάλεις απεριόριστο πλούτο. Αυτό βέβαια εκ καταγωγής είναι παρανοϊκό, διότι αν οι φυσικοί πόροι είναι πεπερασμένοι πώς μπορείς από τους πεπερασμένους πόρους να βγάλεις απεριόριστο πλούτο; Αυτό ουδέποτε το συζητήσανε, αλλά αυτό υποσχέθηκαν και αυτό συνεχίζουν να υπόσχονται αυτοί που είναι αμετανόητοι οπαδοί της αναπτύξεως, ότι με την επιστήμη και την τεχνολογία θα έχουμε απεριόριστο πλούτο. Στην ιδέα αυτή αντιτάχθηκαν στη δεκαετία του 70 ορισμένοι φωτισμένοι επιστήμονες. Είπαν ότι αυτά δεν είναι σωστά υπάρχουν όρια ανάπτυξης. Αυτή λοιπόν η άποψη οδήγησε στη Συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης το 1972, οπότε για πρώτη φορά με πλήρη ομοφωνία όλων των κρατών της γης διεκηρύχθη ότι υπάρχει θέμα περιβάλλοντος, ότι αυτή η προσπάθεια να αναπαραχθεί απεριόριστος πλούτος οδηγεί στη συστηματική καταστροφή του περιβάλλοντος και για πρώτη φορά αναγνωρίστηκε το θέμα του περιβάλλοντος ότι υπάρχει- γι’ αυτό σας λέω ότι τότε ήταν μοντέρνο να μιλάς για το περιβάλλον. Σήμερα έπαψε να είναι έτσι, γιατί έπαψε; διότι είπαν τότε ότι θα προστατεύσουμε το περιβάλλον, αλλά παράλληλα δεν έβαλαν περιορισμό σ’ αυτήν την προσπάθεια να παράγεις απεριόριστο πλούτο, οπότε η συμβίωση αυτών των δύο, η δυαρχία απέβη εις βάρος του περιβάλλοντος. Το περιβάλλον παρήγαγε κείμενα, διακηρύξεις, φιλοσοφίες, βιβλία, αλλά εφ’ όσον συνεχιζόταν η άγρια ανάπτυξη δεν παρήγε αποτέλεσμα. Συνεχίζεται η καταστροφή του. Κι έτσι ύστερα από 20 έτη συνεχιζόμενης καταστροφής κατάλαβαν ότι για να κάνουμε κάτι ουσιαστικό για το περιβάλλον δεν αρκεί να τηρούμε μια αμυντική στάση και να τους λέμε προσέξτε να μην καταστρέφεται το περιβάλλον, αλλά πρέπει να επεμβαίνουμε στην πολιτική και αυτό απετολμήθει τότε στο Ρίο, σαν αποτέλεσμα διαπραγματεύσεων 20 ετών μεταξύ του Δυτικού και του Τρίτου κόσμου. Είπαν λοιπόν τότε για να συγκρατήσουμε αυτήν την καταστροφική τάση, την αλόγιστη καταστροφική ανάπτυξη, πρέπει να την περιορίσουμε εκ καταβολής, εκ καταγωγής να πούμε ότι δεν επιτρέπεται καμία προσπάθεια ανάπτυξης παρά μόνο αυτή η οποία εν τη γενέσει της δεν μπορεί να βλάψει το περιβάλλον. Καταλαβαίνετε τώρα τη διαφορά: είναι άλλο πράγμα να αφήνεις κάποιον ελεύθερο να κάνει ό,τι θέλει και να του λες μη μου χαλάς τη φύση ή μη μου ρυπαίνεις τα ύδατα- ανέφικτη δηλαδή λύση - διότι εάν αυτός ενεργεί αυτά που ενεργεί και είναι στον έλεγχο των πραγμάτων, εσύ απομένεις μόνο με τα συνθήματα και τις εκκλήσεις, ενώ το περιβάλλον συνεχίζει να καταστρέφεται. Απ’ το Ρίο λοιπόν του ’92 είπαμε όχι, δεν επιτρέπεται, είναι παράνομη και ανήθικη η ανάπτυξη αυτή. Θα επιτρέπεται μόνον η βιώσιμη ανάπτυξη, αυτή δηλαδή που εκ καταγωγής είναι ανίκανη να βλάψει το φυσικό, πολιτιστικό και κοινωνικό κεφάλαιο. Μπορεί να αναπτύσσεται, αλλά υπό τον όρο ότι δεν βλάπτει όλα αυτά. Το είπανε λοιπόν αυτό το πράγμα, αλλά έπρεπε να πουν με ποια μέθοδο θα γίνει αυτό. Είπαν λοιπόν ότι αυτό θα γίνεται όταν στη λήψη οποιασδήποτε αποφάσεως, είτε δημόσιας είτε ιδιωτικής, ενσωματώνονται απ’ την αρχή τα κριτήρια της βιωσιμότητος. Το είπανε αυτό λοιπόν και πρέπει να σας πω ότι ήταν ένας σταθμός στην ανθρωπότητα. Όσοι ήμασταν στο Ρίο εκείνη την εποχή αισθανθήκαμε ξαφνικά ότι έγινε η διορθωτική κίνηση, όπως όταν το πλοίο πάρει ξαφνικά τη λάθος ρότα και ο καπετάνιος γυρίζει το τιμόνι αποφασιστικά- είχαμε αυτό το αίσθημα ότι την εποχή εκείνη γύρισε το τιμόνι, έγινε μια διορθωτική κίνηση στον πολιτισμό για να τραπεί πλέον προς τις αξίες εκείνες που θα απέκλειαν την συνέχεια του καταστροφικού έργου που γινόταν. Πήγαν όλοι εκεί, όλα τα κράτη της Γης. Κανείς δεν ετόλμησε να εκφέρει την παραμικρή αντίρρηση ή επιφύλαξη στη νέα αυτή φιλοσοφία η οποία εκ καταγωγής επρόκειτο να πλήξει τα συμφέροντα ισχυροτάτων παραγόντων της ζωής διεθνώς, στην Ευρώπη και στη χώρα μας. Κανείς δεν είπε τίποτα. Δεν είπε τίποτα διότι η σύγχρονη μέθοδος της πολιτικής δυνάμεως δεν είναι να χρησιμοποιήσει κτηνώδη βία και χαμηλής ποιότητας δυνάμεις, αλλά είναι η δύναμη της παραπληροφόρησης. Αυτό που θεωρείται ανώτερη ποιότητα δύναμης. Είπαμε λοιπόν στο Ρίο εμείς βιώσιμη ανάπτυξη απάντησαν αυτοί με το σλόγκαν της παγκοσμιοποιήσεως που ακούτε σήμερα. Φαντάζομαι ότι και εδώ θα είναι γνωστό. Το σλόγκαν της παγκοσμιοποιήσεως είναι ακριβώς το άλλο ένδυμα που φόρεσε η άγρια ανάπτυξη και τα συμφέροντά της για να παρακάμψουν τις απαγορεύσεις που είχαν τεθεί στο Ρίο. Και τώρα ακούγεται ένα νέο άσμα ότι ξέρετε αν τα αφήσετε τα πράγματα μόνα τους θα παραχθεί τέτοια αφθονία στη Γη που θα εκλείψουν αυτομάτως όλα τα προβλήματα. Επάνοδος λοιπόν εις το ψευδές όραμα της αφθονίας με το οποίον αποκρύπτεται δε καταλλήλως η ουσία του προβλήματος. Η ουσία του προβλήματος κυρίες και κύριοι: τη στιγμή αυτή υπάρχει εν εξελίξει ένας πόλεμος μεταξύ των κοινωνιών που αποδέχονται τη βιωσιμότητα και των οργανώσεων κρατών, συνασπισμών κρατών που υποστήριζαν την παγκοσμιοποίηση. Η αιχμή δε αυτού του δόρατος είναι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, και για τούτο ακριβώς θα έχετε δει στις εφημερίδες τους τελευταίους καιρούς, όπου συνεδριάζει, υπάρχει μεγάλη αντίδραση από τις ομάδες των ατόμων εκείνων που αντιλαμβάνονται ορθώς ότι από εκεί απειλείται πλέον όχι το περιβάλλον μόνο αλλά και η ύπαρξη των ανθρώπων. Είμαι δικαστής και στους δικαστές αρέσει πάντοτε το μέτρο και η συγκράτηση, αλλά στην περίπτωση αυτή δεν θα διστάσω να σας πω ότι από την έκβαση αυτού του πολέμου μεταξύ παγκοσμιοποιήσεως και βιωσίμου αναπτύξεως εξαρτάται το μέλλον μας. Εξαρτάται το μέλλον της ζωής στον πλανήτη. Επικρατεί η εκτίμηση- και μιλώ με ευθεία πληροφόρηση από τους μεγαλύτερους επιστήμονες της εποχής μας - ότι σμικρύνεται διαρκώς ο χρόνος ο οποίος θα συναντήσει τα κατώφλια των εξελίξεων που είναι εκτός ελέγχου. Όταν δηλαδή τα πράγματα λάβουν μία τροπή και ένα πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα που θα πλησιάζει το κατώφλιον των μη αντιστρεπτών εξελίξεων, τότε ό,τι και να κάνουμε δεν θα μπορούμε να σταματήσουμε το καταστροφικό αποτέλεσμα. Αυτό είναι και το πρόβλημα. Ή λοιπόν κάνουμε βιώσιμη ανάπτυξη μέσα στο χρόνο που μας απομένει ή δεν έχουμε πραγματικά καμιά ελπίδα. Στο σημείο αυτό γίνεται μια τρομερή παραπληροφόρηση από τα συμφέροντα της παγκοσμιοποίησης. Τώρα το μεσημέρι διάβαζα σε μια πολύ μεγάλη Ελληνική εφημερίδα - μετέφερε το άρθρο κάποιου ανθρώπου εκεί, ο οποίος είχε το θράσος να αμφισβητεί τον κίνδυνο αυτόν που υπάρχει από την επικείμενη οικολογική καταστροφή. Έλεγε λοιπόν ότι δεν επαληθεύτηκαν οι προσδοκίες της οικολογικής καταστροφής που διατυπούντο το 1970. Λοιπόν, εγώ θα έλεγα είναι ντροπή να φιλοξενούνται τέτοια κείμενα για να παραπληροφορείται ο κόσμος. Σας λέγω, υπευθύνως μετέχων σε σχετική επιτροπή της Ακαδημίας, ότι αυτά τα πράγματα που συζητούμε δεν είναι πληροφορίες δημοσιογραφικές ούτε εκτιμήσεις δικές μας. Όλα τα φαινόμενα της παγκοσμίου κρίσεως έχουν τεθεί υπό την διαχείριση επισήμων οργάνων του Ο.Η.Ε. Υπάρχει λοιπόν ένα πρόγραμμα Page που το έχουν κάνει οι Ακαδημίες όλου του κόσμου για να δούμε πραγματικά τι δεν πάει καλά. Του προγράμματος αυτού εγένετο προδημοσίευσις σε ένα γνωστό και έγκυρο περιοδικό που λέγεται TIME. Είναι ένας μήνας μόλις. Εκεί λοιπόν λέγεται ότι (αυτός είχε πρόσβαση εις το πρόγραμμα, εγώ το γνωρίζω από υπηρεσιακή ιδιότητα) όλες οι ενδείξεις είναι ζοφερές. Όλες οι προγνώσεις λένε ότι τα πράγματα πάνε πολύ άσχημα. Και εγώ σας λέω, έλαβα και γνώση και τις εκτιμήσεις που έκανε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το πρόγραμμα περιβάλλοντος που είχε η κοινότης, η Ευρωπαϊκή Ένωσις και η επίσημος έκδοσις υπό τον τίτλο «Διασφαλίζοντας το μέλλον μας» καταλήγει σε πολύ ζοφερές προοπτικές, ότι τα πράγματα δεν πάνε καθόλου καλά. Εν τούτοις λοιπόν υπάρχουν συμφέροντα που (αντί να το λένε αυτό λέγουν στον κόσμο) που αποκοιμίζουν με την ιδέα ότι, ξέρετε, οι εκτιμήσεις αυτές δεν επαληθεύθησαν. Συνεπώς προτού δούμε τι πάει καλά ή δεν πάει- κάτι πρέπει να γίνει-, πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι εκείνο που πράγματι είναι το μέγα πρόβλημα της εποχής μας, δεν είναι στενά και επιφανειακά η προστασία του περιβάλλοντος. Αυτό ήταν όταν είχαν αρχίσει να το καταλαβαίνουν οι άνθρωποι. Σήμερα πρέπει να ξέρουμε (πως) όταν μιλάμε για περιβάλλον μιλάμε πράγματι για βιωσιμότητα. Δηλαδή μιλάμε όπως σας είπα στην αρχή για θέμα ζωής ή θανάτου. Ή επιτυγχάνουμε την βιωσιμότητα ή δεν την επιτυγχάνουμε και δεν έχουμε επιβίωση. Ας δούμε λοιπόν με δυο λόγια, θα είμαι σύντομος και προτιμώ να απαντήσουμε στις ερωτήσεις της συζήτησης, να τα διευκρινίσουμε, ας δούμε τι δεν πάει καλά με τη Γη. Τι δεν πάει καλά με τη Γη. Συμφωνώ βέβαια με τις διαπιστώσεις των επισήμων ερευνητικών προγραμμάτων, όχι με τις γνώμες ανεύθυνων δημοσιογράφων ή και -θα έλεγα - μίσθαρνων των συμφερόντων. Τι δεν πάει καλά. Πρώτα πρώτα είναι βέβαιο ότι αλλάζει το κλίμα της Γης. Χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα από την αύξηση της θερμοκρασίας και με τα ακραία καιρικά φαινόμενα τα οποία θα πολλαπλασιάζονται εφεξής. Κατ’ αποτέλεσμα της αυξήσεως της θερμοκρασίας, λιγοστεύουν τα νερά και ιδίως χάνεται το χώμα. Το χώμα και το νερό, η πρώτη ύλη της ζωής. Τη στιγμή αυτή λαμβάνει χώρα μία εκτεταμένη ερήμωσις σ’ όλη την Γη και στην Ελλάδα η οποία αποσιωπάται. Πρέπει να σας πω ότι στην Αφρική η έρημος τρέχει με ταχύτητα 28 μιλίων το χρόνο. 28 μίλια χάνονται από χώμα. Χάνονται τα νερά, διότι χάνεται το χώμα και διότι είπαμε αυξάνεται η θερμοκρασία. Και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, εφ’ όσον λιγοστεύουν τα νερά, αυξάνονται οι πιθανότητες συγκρούσεων και συρράξεων μεταξύ των λαών για τα λίγα νερά που απέμειναν. Υπάρχει και μία άλλη τραγική όψις του ζητήματος, η τήξις των πάγων και το γεγονός ότι εξαφανίζονται νησιά και ακτές. Φέτος χάθηκαν 2 νησιά στις νήσους Μάρσαλ. Κανείς δεν έγραψε γι’ αυτό. 17 άλλα νησιά στην ίδια περιοχή έχασαν τις ακτές τους. Δεν μιλάει κανείς γι’ αυτό. Πρέπει να έρθει πιο κοντά μας για να καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται. Υπάρχει ακόμα η αραίωσις της στοιβάδας του όζοντος, η οποία είναι Νούμερο Ένα απειλή για την υγεία των ανθρώπων. Μειώνεται η βιοποικιλότης, χάνουμε ταχύτατα είδη προτού καν τα γνωρίσουμε -που είναι, θα έλεγα, ο γενετικός πλούτος της ανθρωπότητος. Αυξάνεται η μετανάστευσις των λαών, παρακολουθείτε βέβαια στις εφημερίδες τι γίνεται με την μετανάστευση των λαών. Εντός ολίγου οι διαστάσεις θα είναι τέτοιες που η μετανάστευση που κατέληξε στην πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας θα είναι αστείο επεισόδιο μπρος σε αυτά που θα επακολουθήσουν. Όλοι οι πληθυσμοί της Γης έχουνε τα μάτια τους στραμμένα στην Ευρώπη και κατευθύνονται όλοι προς τα εκεί. Εκ Νότων, εξ Ανατολών, από παντού. Αυτό έχει δημιουργήσει τρομακτικά προβλήματα δημοσίας τάξεως σ’ όλο τον κόσμο και διαπολιτιστικής επικοινωνίας. Άλλον δεινόν είναι ότι πολλαπλασιάζονται οι μεγαπόλεις. Μεγαπόλεις αποκαλούνται πόλεις που έχουνε άνω των 10 εκατομμυρίων κατοίκους. Απ’ αυτές τα 9/ 10 στον Τρίτο Κόσμο. Πρόκειται περί εφιαλτικών συγκεντρώσεων ανθρώπων, οι οποίες είναι εκτός ελέγχου. Δεν υπάρχει δυνατότης με καμία επιστήμη να ελεγχθούν οι πόλεις σήμερα οι μεγαπόλεις αυτές. Μπορείτε να συναγάγετε τα συμπεράσματά σας τι σημαίνει αυτό, τι εφιαλτικές καταστάσεις πρόκειται να ζήσουμε στο μέλλον στις πόλεις αυτές. Επαναλαμβάνω τα 9/10, το 60% θα ζει σε μεγαπόλεις και τα 9/10 αυτών είναι στον Τρίτο Κόσμο. Πόλεις σαν το Μεξικό, το Σαν Πάολο, τη Σαγκάη κλπ. Και τέλος, αν δεν πάμε σ’ αυτά τα εφιαλτικά σενάρια, να σταθούμε εδώ για να προσδιορίσουμε την κατάσταση εξ απόψεως ποιότητος ζωής. Ερχόμενος στη Μυτιλήνη, εγώ αισθάνθηκα ξαφνικά αμέσως αυτή την ανακούφιση που έχει ένας άνθρωπος μόλις μπαίνει σ’ ανθρώπινες συνθήκες ζωής. Ανθρώπινες συνθήκες ζωής δεν σημαίνει πολυτέλεια. Σημαίνει κάτι που αισθάνεσαι. Το αισθάνεται, το αναγνωρίζει από μέσα του και στο τελευταίο κύτταρό του: ο άνθρωπος είναι σε μία κατάσταση που αισθάνεται ασφαλής και ήσυχος. Αυτό το αισθάνεσαι στη Μυτιλήνη, αλλά έχει εξαφανιστεί τελείως όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και σ’ όλα τα άλλα μέρη τα οποία έχουν δοκιμάσει, έχουν δεχθεί την επιδρομή αυτή της άγριας αναπτύξεως. Η χειροτέρευση της ποιότητας ζωής συνεπάγεται βέβαια όλα τα άλλα προβλήματα τα οποία τα παρακολουθούν και που αποτελούν τη μάστιγα της σημερινής ζωής. Δεν είναι ανάγκη δηλαδή να πούμε ότι ξέρετε θα καταστραφείτε από μία πλημμύρα. Αυτό γιατί είναι χειρότερο από το να ζουν μία ζωή στην οποία αποβάλλουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον άνθρωπο από τα άλλα όντα. Και ο άνθρωπος πρέπει να πω ότι δέχεται μία δοκιμασία στον ανθρωπισμό του πλέον με τις συνθήκες αυτές της πόλεως. Αυτά λοιπόν είναι τα αναμφισβήτητα πράγματα που δεν πάνε καλά. Τι θέλει να βάλει στη θέση τους η βιωσιμότης και η βιώσιμη κοινωνία. Δεν θα σας πω ούτε επιστημονικά ούτε μεθοδολογικά ζητήματα, θα σας πω τι ακριβώς επιδιώκουμε με την βιώσιμη κοινωνία. Πώς θα είναι η βιώσιμη κοινωνία που θα κάνει την αλλαγή. Επιδιώκουμε πρώτα να κάνουμε μια επέμβαση στις αξίες των ανθρώπων, οι οποίες μέχρι τούδε είπαμε, κατά παραγνώριση της Ελληνικής κληρονομιάς, έγιναν αυστηρά υλικές. Η Δύσις εξήγαγε συστηματικά υλιστικές αξίες. Σήμερα κι απ’ την εποχή του Ρίο αναγνωρίζεται ότι συντομεύουμε τον δρόμο προς την καταστροφή. Χρειάζεται μια αποκατάσταση της ισορροπίας και το προβάδισμα των πνευματικών αξιών. Χρειάζεται η πίστη στις αντικειμενικές αξίες, όχι στις αξίες τις υποκειμενικές που εκαλλιέργησαν έναν αδιέξοδο ηθικό σκεπτικισμό. Χρειάζεται η διατήρηση και η επικοινωνία των εθνικών πολιτισμών- γι’ αυτά θα σας μιλήσει η κ. Καραμανώφ -τι απεργάζονται οι εχθροί της βιωσιμότητος σ’ αυτήν την ανάγκη που διέπουν. Πιστεύουμε ότι θα υπάρξει παγκόσμιο σύστημα αλλά το παγκόσμιο σύστημα θα έχει στυλοβάτες τους εθνικούς πολιτισμούς. Χρειαζόμεθα επίσης μίαν αυτόνομη επιστήμη που δεν είναι ουραγός της αγοράς, δεν χρησιμοποιείται απλώς για να αυξήσει (τα κέρδη) ορισμένων ανθρώπων, αλλά χρησιμοποιείται ακριβώς για να κατευθύνει τους ανθρώπους, να τους πει ποια είναι η αλήθεια. Χρειαζόμαστε τον έλεγχο της τεχνολογίας, η οποία και αυτή έχει τεθεί εις την υπηρεσίαν της αγοράς κατά τρόπον ασεβή και θρασύ. Τη στιγμή αυτή η βιομηχανία μετακινείται από τη μεταποίηση της ύλης στη μεταποίηση της ζωής. Υπάρχουν παράφρονες οι οποίοι νομίζουν ότι θα καταγράφουνε τα είδη και θέλουν να μεταλλάζουν την ζωή. Μαθητευόμενοι μάγοι, χωρίς να ξέρουν ότι δια του τρόπου αυτού επιτυγχάνουν τη μείωση της βιωσιμότητος, την μείωση της βιοποικιλότητος και της ζωής. Επικρέμονται τρομακτικοί κίνδυνοι από αυτό το εγχείρημα, που κάνουν εν ψυχρώ για καθαρώς λόγους κερδοφορίας. Είναι ανάγκη βέβαια και η εξυγίανση των μέσων μαζικής επικοινωνίας τα οποία, ανατεθειμένα στην υπηρεσία της αγοράς και της αγρίας αναπτύξεως, συμβάλλουν και αυτά στη διατήρηση αυτών των αμετανόητων οπαδών της αγρίας αναπτύξεως. Χρειαζόμαστε επίσης μίαν αναδόμηση της κοινωνίας, ώστε να έχουμε μία υπεύθυνη κοινωνική ηγεσία αντί των αθέατων κέντρων αποφάσεων, που λαμβάνονται στους κύκλους της αγοράς. Δεν είναι δυνατόν οι κοινωνίες να πορεύονται με τυχαίες επιλογές που γίνονται με κριτήρια κέρδους. Χρειαζόμαστε λοιπόν μία αναδόμηση στον τομέα αυτόν. Χρειαζόμαστε μία ενδυνάμωση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Οι μέθοδοι της αγοράς έχουν μεταφερθεί και στις σχέσεις των ανθρώπων. Όλες οι κοινωνικές σχέσεις γίνονται με κριτήριο κόστους και οφέλους. Συνάπτονται γάμοι αν είναι να ωφεληθεί ένας, φιλίες αν πρόκειται να ωφελήσει. Μα τότε, κυρίες μου και κύριοι, ποιος θα φροντίσει για τους ενδεείς; Ποιος θα φροντίσει για τους ανθρώπους, τους αρρώστους, τους ασθενείς; Είναι μία ηθική η οποία εξέρχεται καθαρώς των ορίων του ανθρώπου. Γι αυτό λέμε ότι θέλουμε επάνοδο στις αξίες τις συλλογικές και την ενδυνάμωση της αλληλεγγύης. Χρειαζόμαστε, όχι μόνο στα έργα αλλά και στα λόγια, κοινωνική δικαιοσύνη. Χρειαζόμαστε ένα κράτος το οποίο θα είναι βιώσιμο. Τι σημαίνει βιώσιμο κράτος; Ένα βιώσιμο κράτος δεν στηρίζεται στη δύναμη, όπως στηρίζεται σήμερα. Μερικοί νομίζουν ότι κατηγορούν τη δύναμη, εάν κατηγορούν τις δικτατορίες και τα μέσα. Μα εγώ σας λέω ότι αυτοί χρησιμοποιούν πάλι τη δύναμη του πλούτου και τη δύναμη της παραπληροφορήσεως. Χρειαζόμαστε ένα έντιμο κράτος . Ένα ηθικό κράτος που θα λέει την αλήθεια και θα κάνει δικαιοσύνη και θα είναι αποτελεσματικό, μα δεν το έχουμε. Έπειτα ζούμε σε μια κοινωνία η οποία έχει αναγάγει ως υπέρτατο ρυθμιστή όλων των πραγμάτων την αγορά. Τα νέα τα σοβαρά είναι η αγορά. Τι έγινε, κατά πόσον έχουμε τις προϋποθέσεις να μπούμε στην ΟΝΕ ή όχι, κατά πόσον εξελίσσεται καλά το χρηματιστήριο, είναι σοβαρά πράγματα αυτά, κύριοί μου; Αυτά αν ηκούοντο την εποχή της Ελλάδος που είχε το πνεύμα και την εποχή του Βυζαντίου θα προκαλούσαν αποτροπιασμό. Ότι οι άνθρωποι εξέπεσαν μέχρι τοιούτου σημείου, ώστε κάθε μέρα να βλέπουν αν πάνε καλά ή όχι τα οικονομικά τους. Αυτό, κύριοι, είναι μια μεγάλη ανισορροπία, είναι θρασύτατη αξίωση της αγοράς ότι θα ηγεμονεύσει την κοινωνία. Η κοινωνία ηγεμονεύεται από πνευματικές αξίες και τα νέα τα μεγάλα είναι αν παν καλά οι πνευματικές αξίες και όχι αν πάνε καλά ή όχι τα αποθέματά του ή αυτά που θεωρούν αυτοί σπουδαία πράγματα για την κοινωνία. Χρειαζόμαστε, λοιπόν αυτό: η αγορά να καταλάβει τη θέση της, ότι είναι κάτω από τα συστήματα τα ρυθμιστικά που είναι τα πνευματικά συστήματα και το κράτος. Είναι αναγκαία και η ύλη για να ζήσει ο άνθρωπος, αλλά ο άνθρωπος ουκ επ’ άρτω ζήσεται μόνο. Δεν είναι ζώον, για να ζει μόνο με την τροφή του. Χρειάζεται επίσης επειγόντως να αναστηλώσει αυτά που είναι τα ζωντανά κύτταρα και τα οποία κινδυνεύουν, δηλαδή οι πρωτογενείς ομάδες της οικογένειας, η συγγένεια, έθνη κτλ διαλύονται, αποσυντίθενται από την επίδραση της αγοράς. Και τέλος, αντί αυτών των θλιβερών καταναλωτών που προάγει ως πρότυπα πολιτών- γιατί βέβαια τους μεταχειρίζεται έτσι, αν κρίνουμε τι πνευματική τροφή τους δίδει και τι τους έχει αναγκάσει να βλέπουν- έχει απέναντί του, τους μεταχειρίζεται ως παθητικούς καταναλωτάς, τους οποίους αποβλακώνει, βομβαρδίζοντας συνεχώς με μηνύματα καταναλωτικά, ώστε να τους ωθεί προς τον καταναλωτισμό. Στη θέση λοιπόν αυτών των ανθρώπων χρειαζόμαστε να δημιουργήσουμε ανθρώπους οι οποίοι δεν διεκδικούν μόνον δικαιώματα και ηδονιστικές προτιμήσεις, αλλά χρειαζόμαστε ανθρώπους που έχουνε αρετή και αναγνωρίζουν ότι προτού διεκδικήσεις τα δικαιώματά πρέπει να εκπληρώσεις τις υποχρεώσεις σου, χρειαζόμαστε πρόσωπα-,όπως έχει πει το Ελληνικό σύστημα αξιών και στην κλασική του μορφή και στη μορφή μετά, της ορθοδοξίας. Αυτά είναι με δυο λόγια αυτά που εννοούμε ως βιώσιμη κοινωνία, αυτά περιμένουμε σήμερα, αυτά σχεδιάζουμε και δεν είναι κανένα όνειρο που έχουμε. Πρέπει να σας πω ότι η βιώσιμη κοινωνία που απεφασίσθη στο Ρίο αλλά δεν αφέθη εκεί στην έμπνευση των ανθρώπων, έγινε ένα στρατηγικό σχέδιο που λέγεται ατζέντα 21. Ατζέντα 21. Εκεί λοιπόν υπάρχουν όλα τα προγράμματα τα οποία προωθεί η Ευρωπαϊκή Ένωσις και μέσω της Ευρωπαϊκής Ενώσεως η Ελλάς, όλα τα μέτρα τα οποία τείνουν να οικοδομήσουν αυτήν την κοινωνία που σας είπα, την οποία δεν θα περιμένατε σήμερα ή αύριο, δεν αλλάζουν οι κοινωνίες σε ένα ή δύο χρόνια, αλλά προς τα εκεί βαδίζομε, για εκεί πρέπει να επαγρυπνούμε, εάν οι ενέργειές μας τείνουν προς τα εκεί. Έτσι στο τέρμα αυτή της εισηγήσεώς μου, ελπίζω να σας έπεισα ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι πολύ περισσότερο από το να νοιαζόμαστε εάν είναι καθαρός ο αέρας, καθαρά τα νερά και αν καίγονται τα δάση αυτά. Αυτή είναι μια τελείως επιφανειακή και επιπόλαια αντίληψις του ζητήματος. Στην πραγματικότητα η προστασία του περιβάλλοντος είναι ένα από τα στοιχεία που πρέπει να προσέξουμε για να βαδίσωμε προς την βιώσιμη αυτή κοινωνία, σταθερά και με ασφάλεια. Πρέπει λοιπόν να έχουμε κατά νου ότι βαδίζομε προς τα εκεί και πρέπει ο καθένας να θέτει στον εαυτό του το ερώτημα τι πράττω εγώ σαν άτομο για την κοινωνία αυτή. Διότι τη βιωσιμότητα την αξιώνουμε όχι μόνο από τα κράτη ή από τις οργανώσεις αλλά και από τα άτομα από έναν – καθέναν ατομικώς. Με την περιγραφή αυτή της βιώσιμης κοινωνίας θα τελειώσω την εισήγησή μου, για να δώσω τον λόγο στην κ.Καραμανώφ, η οποία θα σας ομιλήσει ειδικώς για το πολιτιστικό κεφάλαιο και θα πρέπει να σας υπενθυμίσω, για να συνδέσω την ομιλία μου με εκείνη, ότι όταν λέμε περιβάλλον σήμερα, εννοούμε κάτι πολύ περισσότερο από το φυσικό περιβάλλον. Είπαμε εννοούμε το φυσικό κεφάλαιο που είναι το σύνολο των οικοσυστημάτων που έχουμε, το σύνολο της ζωής, εννοούμε το πολιτιστικό κεφάλαιο για το οποίο θα σας μιλήσει εκείνη, αλλά εννοούμε και το κοινωνικό κεφάλαιο. Κοινωνικό κεφάλαιο είναι οι αλτρουιστικοί θεσμοί που έχουμε. Δεν μπορούμε, κυρίες και κύριοι, όλα τα ζητήματα των ανθρώπων να ρυθμιστούν με τις αρχές της αγοράς. Ο άνθρωπός είναι ένα ον που δεν έχει μόνο υλικές ανάγκες. Με την ελπίδα λοιπόν ότι σας έδωσα μίαν εικόνα του τι θα είναι η μελλοντική κοινωνία, εύχομαι στη Μυτιλήνη, η οποία είναι πράγματι, όπως άρχισα στην ομιλία μου, σε καλύτερη κατάσταση από (αυτήν) στην οποία (βρίσκονται) άλλα μέρη της Ελλάδας, να αντιληφθεί ότι είναι σε μία πλεονεκτική θέση και να αντλήσει από την πολιτιστική της παράδοση την δύναμη να το προασπίσει αυτό και να εμποδίσει τη καταστροφική επιδρομή που έγινε σε άλλα μέρη της Ελλάδος. Σας ευχαριστώ γιατί με ακούσατε.

Απομαγνητοφωνημένη ομιλία της κ. Μ. Καραμανώφ από την ημερίδα που διοργάνωσε τον Ιούνιο του 2000 ο Σύλλογός μας στο ξενοδοχείο ΖΑΙΡΑ στη Σκάλα Λουτρών με θέμα «Προστασία φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος».

H κ. Μαρία Καραμανώφ

Σπούδασε Νομικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Λονδίνου. Διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του University College London. Μέλος του Συμβουλίου Επικρατείας από το 1981, είναι σήμερα Σύμβουλος Επικρατείας. Μέλος της Ελληνικής Ομάδος Συστημάτων, και ιδρυτικό μέλος του Eπιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Bιωσιμότητος, έχει ασχοληθεί με τα συστήματα μεγάλης κλίμακος. Δίδαξε Ανάλυση Δημόσιας Πολιτικής στο Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοικήσεως. Κατά το διάστημα 1990-1999 υπηρέτησε στο Ε Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας, όπου ασχολήθηκε με υποθέσεις περιβάλλοντος και βιωσίμου αναπτύξεως σε ευρύ φάσμα αντικειμένων. Έχει συγγράψει μελέτες και άρθρα, μεταξύ των οποίων και το έργο "Failures in Implementation". Συμμετέσχε στις Διεθνείς Διασκέψεις της Κόστα Ρίκα (2002) και του Γιοχάνεσμπουργκ (2002) για το Περιβάλλον και τη Βιωσιμότητα.

Η ομιλία

Εκλεκτοί προσκεκλημένοι, κυρίες και κύριοι, κατ’ αρχήν θέλω να ευχαριστήσω και εγώ με τη σειρά μου τον κ. Παπαχρυσό και το σύλλογο «Δελφίνι» για την ευγενική τους πρόσκληση και για την ευκαιρία που μου έδωσε να επισκεφθώ το νησί σας, το οποίο το επισκέπτομαι για πρώτη φορά και πραγματικά με έχει εντυπωσιάσει με τα στοιχεία εκείνα που ανέφερε και ο κ. Δεκλερής. Η Μυτιλήνη διαθέτει όχι μόνο φυσικό περιβάλλον με απαράμιλλο κάλλος, όχι μόνο μια πολιτιστική κληρονομιά που χαρακτηρίζεται από συνέχεια, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αλλά είναι και ένα ζωντανό παράδειγμα της γόνιμης αλληλεπίδρασης που έχουν αυτά τα δύο και που, όπως θα δούμε παρακάτω, το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο. Και η πολιτιστική κληρονομιά της Μυτιλήνης, η οποία έχει μια διεθνή ακτινοβολία, όπως γνωρίζουμε, από την αρχαιότητα μέχρι τώρα είναι πολύπλοκη. Δεν περιορίζεται μόνο στα κτίσματα, στα τεχνουργήματα και στα άλλα αντικείμενα τέχνης, αλλά είναι κάτι πολύ περισσότερο. Περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που λέμε ότι συνιστούν την πολιτιστική μας κληρονομιά και ακριβώς αυτό είναι το θέμα το οποίο θέλω να δούμε και να συζητήσουμε σήμερα. Τι ακριβώς περιλαμβάνει αυτή η έννοια. Πολιτιστικό περιβάλλον και σε τι συνίσταται η προστασία του. Πολιτιστικό περιβάλλον δεν είναι μόνο η Ακρόπολη ή οι αρχαίοι ναοί, τα αγάλματα, οι βυζαντινές εκκλησίες, τα διατηρητέα κτήρια. Πολιτιστικό περιβάλλον είναι κάτι πολύ περισσότερο, κάτι που βρίσκεται πίσω από όλα αυτά και που είναι στην πραγματικότητα όλη η παράδοση η ελληνική, από τον Όμηρο, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, από τον ελληνικό λόγο, την ελληνική επιστήμη, την τέχνη, τις δημοτικές παραδόσεις, τα τραγούδια, τους χορούς μας, όλα αυτά είναι το πολιτιστικό περιβάλλον και σήμερα έχουμε απόλυτη επίγνωση ότι το πολιτιστικό περιβάλλον έχει την ίδια, ίσως και πολύ μεγαλύτερη, σημασία από το φυσικό περιβάλλον. Και γιατί. Αν σήμερα εμείς οι Έλληνες είμαστε ένα ξεχωριστό σύστημα, όπως και κάθε άλλος λαός βεβαίως, και έχουμε μια ιδιαίτερη ταυτότητα, το πολιτιστικό μας περιβάλλον, η πολιτιστική μας κληρονομιά είναι στην πραγματικότητα το σύνολο του παρελθόντος μας, όλων των καταστάσεων που είχαμε εμείς σαν σύστημα για να φτάσουμε μέχρι σήμερα. Επομένως το πολιτιστικό μας περιβάλλον είναι αυτό που μας έχει κάνει αυτό που είμαστε, αυτό που πιστεύουμε, τις αξίες που έχουμε, πώς βλέπουμε τον κόσμο και ποιοι είναι οι στόχοι μας. Επομένως το πώς θα φερθούμε στο φυσικό περιβάλλον, πώς θα αντιμετωπίσουμε τη φύση, τι στάση θα κρατήσουμε απέναντί της είναι θέμα της πολιτιστική μας κληρονομιάς. Και σήμερα, αν το φυσικό περιβάλλον διεθνώς κινδυνεύει, είναι γιατί άλλαξε η στάση των ανθρώπων απέναντί του. Οι αρχαίοι Έλληνες γνωρίζουν πολύ καλά την ιερότητα της φύσεως και όλοι αυτοί οι μύθοι που έχουν, η προσωποποίηση των φυσικών στοιχείων και φαινομένων, δεν ήταν μια δεισιδαιμονία, αλλά ήταν πραγματικά μια εκδήλωση του σεβασμού που είχαν προς τη φύση, που ήξεραν ότι δεν μπορείς να την πειράξεις δεν μπορείς να την θίξεις χωρίς να την καταστρέψεις. Σήμερα κάτω από την επίδραση της Δύσεως, που είναι καθαρά ματεριαλιστική προς τις αξίες της, που παρερμήνευσε τις Ελληνικές αξίες, πολλοί από το παραγωγικό κυρίως σύστημα, από την αγορά, πίστεψαν ότι μπορούν να εξουσιάσουν τη φύση και να την εκμεταλλευτούν στο έπακρον, αδιαφορώντας για τους νόμους της. Αντί λοιπόν για την παιδεία, όπως σας είπε ο κ. Δεκλερής, υμνήθηκε ο πλούτος και αντί για τη δικαιοσύνη η δύναμη. Οι αρχαίοι γνώριζαν όμως καλά αυτό που ο σημερινός άνθρωπος με τις κατακερματισμένες γνώσεις που έχει, έχει ξεχάσει: ότι στην αληθινή ζωή αυτά τα πράγματα δεν είναι ξεχωριστά. Ο άνθρωπος δεν ξεχωρίζει από τη φύση, η τέχνη δεν ξεχωρίζει από την καθημερινή ζωή, η οικονομία δεν μπορεί να είναι κάτι αντιμέτωπο με τη δικαιοσύνη ούτε το άτομο είναι κάτι αντίθετο προς την κοινωνία. Αυτά όλα τα πράγματα βαίνουν παράλληλα, βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και είναι στην πραγματικότητα πτυχές του ίδιου ακριβώς νομίσματος. Και γνώριζαν καλά οι Έλληνες ως προς το θέμα του πολιτισμού για το οποίο τους θαυμάζουμε τόσο πολύ, ότι δεν μπορεί να ανθίσει τέχνη και πολιτισμός μέσα από μια άθλια καθημερινότητα, ούτε μπορεί ο πλούτος να αναχθεί σε μια υπέρτατη αξία χωρίς να χάσουν οι άνθρωποι την αίσθηση του μέτρου και της δικαιοσύνης, ούτε μπορεί ο ορθός λόγος και η επιστήμη να αναπτυχθούνε κάτω από συνθήκες αθλιότητας κοινωνικής ή αναρχίας. Και όπως δεν είναι τυχαίο ότι η αρχαία Ελληνική τέχνη, για την οποία υπερηφανευόμαστε σήμερα όλοι , και η επιστήμη γεννήθηκε μέσα στο μοναδικό στο κόσμο Ελληνικό φυσικό περιβάλλον, έτσι δεν πρέπει να διερωτώμεθα και σήμερα, γιατί η σημερινή τέχνη που τόσο διαφημίζεται και τόσο προβάλλεται δεν μας ικανοποιεί. Πάμε τα βλέπουμε στα μουσεία και τελικά μένουμε με το αίσθημα του ανικανοποίητου. Και γιατί η σημερινή επιστήμη, η οποία έχει κάνει τρομερή πρόοδο, αντί να μας τα λύνει τα προβλήματα έχουμε την αίσθηση ότι μας τα περιπλέκει. Στο υποβαθμισμένο περιβάλλον των σημερινών πόλεων, το οποίο σας περιέγραψε ο κύριος Δεκλερής προηγουμένως με την αναρχία, την εγκληματικότητα, την άθλια ποιότητα ζωής, δεν είναι βέβαια δυνατόν το φυσικό περιβάλλον αυτό που μας έχει απομείνει τα μνημεία μας, τα αρχαία μας, οι εκκλησίες μας, δεν είναι δυνατόν να αποτελούν κομμάτια της καθημερινής μας ζωής πια δυστυχώς, αλλά έχουμε αποκτήσει απέναντί τους μια στάση θεατού απλώς, δεν είναι μέσα στη ζωή μας, δεν είναι πηγή έμπνευσης, δημιουργίας ούτε μας δίνουν την αίσθηση τη συνέχεια του πολιτισμού. Είναι δηλαδή το πολιτιστικό περιβάλλον έτσι όπως έχει μείνει σήμερα καταδικασμένο να μοιάζει απολιθωμένο, νεκρό, όπως το δάσος που έχετε εδώ στη Μυτιλήνη, και, από την άλλη πλευρά, αυτή η απομάκρυνση που έχουμε από την πολιτιστική μας κληρονομιά και από τις ρίζες μας, μας έχει καταστήσει ανάλγητους απέναντι από το φυσικό περιβάλλον. Η άρνηση αυτή που έχουμε της λατρείας και του ωραίου και της αρμονίας, που βρίσκονται στα γονίδιά μας σαν Έλληνες, μας καθιστά σιγά - σιγά αμείλικτους απέναντι στο εναπομένον φυσικό περιβάλλον και μας ωθεί να το εκμεταλλευτούμε μήπως, πουλώντας το, μπορέσουμε να ανακτήσουμε τις αξίες που έχουμε χάσει. Η αλληλεξάρτηση αυτών των δύο συστημάτων είναι λοιπόν ολοφάνερη και επιστημονικά αποδεδειγμένη και βλέπουμε ότι η αλληλεπίδραση του ενός επάνω στο άλλο είναι αυτή που καθιστά όλο και περισσότερο φανερή την υποβάθμισή τους. Υπάρχει δηλαδή ανάμεσά τους ένα πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα, όπως λέγεται επιστημονικά, θετικής αντιδράσεως - αυτό που λέμε Positive feedback - όσο χειροτερεύει τόσο επιταχύνει την χειροτέρευση του άλλου. Αυτή την αυτονόητη ελληνική αλήθεια, τη σχέση μεταξύ πολιτισμού και φυσικού περιβάλλοντος, που την έχουν λησμονήσει επί αιώνες οι άνθρωποι, την ανακάλυψαν στις αρχές της δεκαετίας του ’70 όταν ετέθη πάλη το θέμα το προς τα πού πηγαίνει η ανθρωπότητα. Ο κ. Δεκλερής σας μίλησε για τη διάσκεψη στο Στοκχόλμη, που έθεσε πρώτα τις αρχές για τη βιώσιμη ανάπτυξη, την ίδια εκείνη εποχή, το 1972, στο Παρίσι (υπεγράφη) μια Διεθνής σύμβαση για την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητος, δηλαδή συνδέθηκαν αυτά τα δυο αγαθά, το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον ,και νομικά, και επακολούθησε βεβαίως ένας μεγάλος αριθμός διεθνών κειμένων και συμβάσεων- όλα για την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Η κορυφαία στιγμή για την προστασία αυτή ήταν βεβαίως η συνδιάσκεψη του Ρίο και η Ατζέντα 21, που σας εξήγησε τι είναι ο κ. Δεκλερής, η οποία έθεσε σε ισότιμη βάση το πολιτιστικό και το κοινωνικό κεφάλαιο και έκανε πια επίσημο νομικό κανόνα για όλα τα κράτη της γης την υποχρέωση προστασίας τους. Η Ατζέντα ανέθεσε λοιπόν την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος, όπως και των άλλων, όχι μόνο στα κράτη αλλά και στις μη κυβερνητικές οργανώσεις, όπως είναι οι Σύλλογοι και οι άλλες ενώσεις των πολιτών και στους πολίτες (τους ιδίους). Η ευρύτητα αυτής της προστασίας και η σχέση αυτών των δύο, της προστασίας φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, φαίνεται καθαρά από τη νομολογία του 5ου Τμήματος, το οποίο -με πρωτοποριακό θα έλεγα τρόπο - τα συνέδεσε, ενώ μέχρι τώρα η δικαστική πρακτική τα έβλεπε απομονωμένα. Πρέπει να σας πω χαρακτηριστικά ορισμένα αποσπάσματα αποφάσεων που θα σας δείξουν περίπου το πνεύμα αυτό. Π.χ. όταν ερμήνευε το ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας έναν νόμο του 1985 που έθεσε τις αρχές για το μέλλον και την ανάπτυξη των Αθηνών, το 5ο Τμήμα, μεταξύ των κριτηρίων που εξαγγέλοντο στο νόμο αυτό και τα οποία έπρεπε να διέπουν την ανάπτυξη της Αθήνας, διάλεξε και έθεσε (ως) πρώτο την προστασία της πολιτιστικής της και της ιστορικής της φυσιογνωμίας. Είναι ο γνώμονας για την εξέλιξη αυτής της πόλεως και πρέπει βεβαίως να είναι ο γνώμονας για την εξέλιξη όλων των άλλων ελληνικών πόλεων. Στην Ελλάδα που έχουμε αυτό το πολύτιμο αγαθό, να είμαστε από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι φορείς μιας πνευματικής παράδοσης μοναδικής, αυτό θα έπρεπε να είναι το κριτήριο της αναπτύξεώς μας και γύρω από αυτό να στρέφονται όλες οι προσπάθειές μας. Θα ήταν τελείως διαφορετικό το μέλλον αυτής της χώρας (εάν) ίσως αυτό είχε τεθεί σαν πρωταρχικό κριτήριο της πολιτικής μας. Η θέση μας μέσα στην παγκόσμια κοινότητα θα ήταν ίσως διαφορετική. Έκρινε το Τμήμα παράλληλα ότι οι παραδοσιακοί οικισμοί και η διατήρησή τους είναι ένας πρωταρχικός στόχος της πολιτικής, αλλά δεν πρέπει να περιορίζεται μονάχα στο χώρο το συγκεκριμένο, αλλά να τους δίνει και το περιβάλλον που θα είναι απαραίτητο για την ανάδειξή τους.